سريالي عجيب بنام "نردبام آسمان"
محمدحسين لطيفي پس از ساختن چند مجموعه موفق در چهارمين تجربه تلويزيوني خود سراغ زندگي غياثالدين جمشيد کاشاني منجم و رياضيدان برجسته ايراني رفته تا اثري متفاوت در کارنامه ثبت کند.
به گزارش مهر، لطيفي مجموعه‌هاي موفق و پرمخاطب "همسايه‌ها"، "سفر سبز" و مجموعه‌هاي مناسبتي "وفا" و "صاحبدلان" را ساخته که در هر يک به يکي از دغدغه‌هاي خاص خود پرداخته است. "نردبام آسمان" چهارمين تجربه تلويزيوني او، اثري تاريخي با محوريت زندگي رياضيدان و منجم شهير ايراني است.
هر وقت به شهرک غزالي مي‌آيم، فکر مي‌کنم اگر زنده‌ياد علي حاتمي طرح ساخت اين شهرک سينمايي را در سال 1358 نمي‌داد، جماعت سينما و تلويزيوني ما چه مي‌کردند؟ در اين 30 سال چند فيلم و مجموعه در اين شهرک مقابل دوربين رفته است؟
دنبال کاخ الغ‌بيک مي گردم که غياثالدين جمشيد کاشاني را به اين مکان دعوت کرده است. با راهنمايي جعفر گودرزي مشاور رسانه‌اي مجموعه راهي جايي مي‌شوم که با چادر برزنتي پوشيده شده است. همه جا تاريک است و به زحمت افرادي را مي‌بينم که در حال رفت و آمد هستند. بعد از گذر از يک دالان تاريک، سالني بزرگ با در چوبي باريک به کمک نور چراغ‌ها ديده مي‌شود.
در سالن باز است و بدون اجازه وارد مي‌شوم. سالني با کتابخانه‌هاي چوبي بزرگ که کتاب‌هاي متعدد را در خود جاي داده و مقابل يکي از آنها ميزي قرار دارد که با پوست گوسفند پوشيده شده و روي آن چند کتاب و نامه باز نشده است. جنس نامه‌ها از گوني و روي ديوار هم اسباب کار ستاره‌شناسي نصب شده است.
بخش‌هاي مختلف سالن از چوب ساخته شده و سمت راست روي تخت، ويس همسر غياثالدين (شبنم قلي‌خاني) دراز کشيده است. دانه‌هاي درشت عرق روي پيشاني و پريدگي رنگش نشان مي‌دهد بيماري سختي دارد. بالاي سرش چند شمع روشن است و کنار او غياثالدين (وحيد جليلوند) در حال مطالعه است.
او با موي بلند، لباس کرم رنگ و چکمه‌هاي پوستي به قدري مشغول مطالعه است که متوجه حضورم نمي‌شود. بعد از چند لحظه صداي معين‌الدين (برزو ارجمند) و محمود (علي فاطمي)؛ برادر زن و پسر غياثالدين سکوت سالن را مي‌شکند. از قرار شب اولي است که غياثالدين همراه خانواده‌اش وارد کاخ شده و آنها هيجان زيادي دارند.
معين‌الدين همچون برادرش لباس پوشيده و موهاي بلند و لخت دارد. محمود در سالن مي‌دود و معين‌الدين او را بغل کرده و مي‌گويد: (هيچ مي‌داني اين کاخ به اين بزرگي براي اولين بار است که براي دايي تو معين‌الدين سرور طبيبان سمرقند بشه؟) محمود: (باور نمي‌کنم ...) چند ديالوگ بين آنها، غياثالدين و ويس رد و بدل مي‌شود.
مرسي!
بعد از شنيدن اين کلمه محمدحسين لطيفي از پشت مانيتور که در گوشه‌اي از سالن قرار گرفته، بلند مي‌شود و منهم از افکارم خارج مي‌شوم. صحنه به حدي واقعي است که احساس نمي‌کنم اين محوطه، مکاني در زمان حال است. حتي گريم بازيگران و هنروران که به شکلي باورپذير يادآور قرن نهم است.
لطيفي خطاب به يکي از مجريان گريم مي‌پرسد چرا رنگ موي برزو ارجمند نسبت به روزهاي گذشته روشن‌تر شده و او هم نور را بهانه مي‌کند. اين صحنه 12 بار برداشت مي‌شود و لطيفي با وسواس روي آواي ديالوگها، نحوه راه رفتن بازيگران و ... کار کرده و نکات لازم را متذکر مي‌شود. در فاصله‌اي که لطيفي به گروه استراحت مي‌دهد با او و حسن نجاريان مدير توليد و مجري طرح گفتگو مي‌کنم.
لطيفي و وارد کردن شوک به بينندگان
از محمدحسين لطيفي مي‌پرسم او که در کارهاي سينمايي و تلويزيوني سراغ ژانرهاي متفاوت رفته، چطور اين بار سر از يک پروژه تاريخي درآورده؟ مي‌گويد: شايد انجام يک کار تاريخي برايم زود بود، اما مي‌گذارم به حساب خواست خدا چون شرايط به گونه‌اي رقم خورد که اين کار را انجام دهم. البته به اين معنا نيست که "نردبام آسمان" بهتر از کارهاي ديگرم خواهد شد، اما تجربه‌اي ديگر است.
وي ادامه مي‌دهد: وقتي مي‌خواهم يک فيلم سينمايي بسازم نگران نيستم، چون فکر مي‌کنم خدا دوستم دارد. حتي اگر قصه يا انتخاب بازيگران به نيمه رسيده باشد، شجاعت کليد زدن را دارم. به نظرم هنر خلق است و اگر خودمان را هنرمند مي‌دانيم، خلق فقط روي کاغذ نيست بلکه سرصحنه، حس صحنه، نفس بازيگر و ... در آن دخيل است. اما در يک کار تاريخي همه چيز بايد از قبل مشخص شود.
اين کارگردان خاطر نشان مي‌کند: در کارهاي بهروز مي‌توانيم ماشين يا پيراهن بازيگر را به سرعت عوض کنيم، اما در کار تاريخي اين طور نيست. بايد همه چيز، حتي چراغ پيه‌سوز ساخته شود. بايد با برنامه‌ريزي دقيقتر سر صحنه بيايم و به اين لحاظ کارگرداني اثر تاريخي براي من تفاوت دارد. در واقع آنچه از من انرژي مي‌گيرد اين است که علاقمندم بازتاب کاري را که انجام مي‌دهم از بينندگان بگيريم.
لطيفي توضيح مي‌دهد: وقتي بازتاب‌ها را مي‌بينم، متوجه نقاط ضعف کار مي‌شوم و اگر بيننده با آن ارتباط برقرار نکند، روايت داستان را متفاوت مي‌کنم. اما در يک کار تاريخي وقتي صحنه پر از آکسسوار است، بيننده چطور مي‌تواند بازيگر را ببيند؟ سعي کرده‌ام ديالوگ‌هاي کار نه چندان محاوره‌اي باشد و نه چندان تاريخي تا مخاطب ارتباط برقرار کند. البته فکر مي‌کنم بيننده در چند قسمت اول شوکه شود که کاري تاريخي با نوع روايتي مي‌بيند که شبيه ديگر کارها نيست.
وي معتقد است در کارهاي تاريخي يک اشتباه به طور مداوم تکرار شده اما در "نردبام آسمان" زمينه‌اي فراهم شده تا بيننده فکر کند به تاريخ سفر کرده نه اينکه تاريخ به خانه او آمده است. به همين دليل از ديالوگ‌هايي که به بازي بازيگران لطمه مي‌زند، پرهيز کرده است.
اين کارگردان تاکيد مي‌کند: وقتي بازيگر عصا قورت داده ديالوگ مي‌گويد، طبيعي است که بازي‌اش به هم بريزد. به گونه‌اي ديالوگها را تنظيم کردم که با ديگر کارهايم تفاوت داشته باشد. به هر حال اگر در اين پروژه خطا کرده باشم، ديگر تکرار نمي‌کنم. اگر هم راه را درست رفته باشم اميدوارم به عنوان نيمچه الگويي باقي بماند.
لطيفي با اشاره به يکي از سختيهاي کار در "نردبام آسمان" مي‌گويد: مي‌دانيم که يک قصه علمي، قصه يک دانشمند يا شخصيت مثبت هيچ وقت ديدني نيست و اين مشکل‌ترين بخش کار ما بود. با حامد عنقا فيلمنامه‌نويس اين مجموعه بيش از 9 ماه درباره درام قصه صحبت کرديم تا شکل بگيرد. البته دو نسخه ديگر از فيلمنامه بود اما به دليل نکاتي که درباره روايت تاريخي اشاره شد، کار را از نو شروع کرديم.
وي ادامه مي‌دهد: براي روايت تاريخ بايد کتاب خواند و اگر قرار است فيلم بسازيم، بايد به گونه‌اي ديگر باشد. چون مخاطب تلويزيون مانند سينما فيلم را انتخاب نمي‌کند، بلکه تلويزيون را روشن کرده و کاري را که پخش مي‌شود، مي‌بيند.
اين کارگردان درباره نگارش فيلمنامه اين مجموعه همزمان با توليد، توضيح مي‌دهد: فيلمنامه را عنقا بر مبناي تاريخ نوشته و کاملاً هم درست است، اما مرا کاملاً اغنا نکرده است. به همين دليل دائم با نويسنده در ارتباط هستم و آنچه تغيير مي‌کند، نوع آوا و آهنگ ديالوگ‌هاست که سرصحنه اتفاق مي‌افتد. اولين بار است که با نويسنده تا اين حد در ارتباط هستم چون منبع تحقيقاتم نسبت به او ضعيف‌تر است.
لطيفي درباره مشکلات ناشي از تغيير آواي ديالوگ ها همزمان با توليد مي‌افزايد: اين مسئله اذيتم مي‌کرد و بيشتر براي بازيگران مشکل بود طوريکه ضبط برخي صحنه‌ها به 20 برداشت مي‌رسيد. اما دوست دارم کار براي بيننده جذاب شود. به عنوان يک بيننده از برخي آثار تاريخي گلايه دارم. مثلاً در يک مجموعه خانم به نديمه خود مي‌گويد (نظر تو چيست؟ نظراتت هم مثل خودت است؟) اين يعني چه؟
اين کارگردان درباره مشکلات کارگرداني يک پروژه تاريخي توضيح مي‌دهد: بايد تجربيات بيشتري کسب مي‌کردم و بعد وارد کار تاريخي مي‌شدم. پروژه تاريخي سکانس‌هاي سنگين دارد و نيازمند حضور پيرمردي است که بنشيند. من آدم نشستن نيستم و درونم ولوله‌اي است. اين ولوله در کار تاريخي مرا خمود کرده است. بايد بيشتر بدانم و هنوز به اين آرامش نرسيدم، به همين دليل ممکن است در بعضي جاها اين مسئله بيرون بزند.
لطيفي اضافه مي‌کند: 46 سالم است و فکر مي‌کنم کار تاريخي را بالاي 50 تا 51 سالگي بايد انجام مي‌دادم. از سوي ديگر چندان تمايل ندارم بعد از 50 سالگي کارگرداني کنم. نه اينکه جايي بروم، در سينما هستم اما تصميم ندارم نفر اول گروه باشم. من حق بازنشستگي دارم، بايد بگذاريم جوانان هم کار کنند و حمايتشان کنيم. اميدوارم نسل جديد مثل ما باشد... البته شايد هم يک روز توبه‌ام را بشکنم.
وي درباره تصاويري که در ازبکستان ضبط مي‌شود، مي‌گويد: هنوز سفر گروه به ازبکستان قطعي نشده است. البته روابط دو کشور مشکلي ندارد، اما پروسه اداري گسترده است و بچه‌ها تلاش خود را مي‌کنند. همچنين با کمک هديش شاملو سعي داريم کاستي‌ها در بخش جلوه‌هاي ويژه را مرتفع کنيم. طبق برنامه‌ريزي تصويربرداري مجموعه "نردبام آسمان" ارديبهشت به پايان مي‌رسد.
حسن نجاريان و تحقيقات گسترده
نجاريان مدير توليد و مجري طرح پروژه "نردبام آسمان" درباره روند توليد فاز دوم مي‌گويد: بعد از وقفه‌اي که لازم داشتيم تا بقيه دکورهاي مجموعه را بسازيم، از 20 آبان تصويربرداري را آغاز کرديم. 10 روز در خجير کار داشتيم و بعد سفري پنج روزه با لطيفي به ازبکستان داشتيم. تا اواسط اسفند در شهرک غزالي کار داريم و بعد به کوهک مي‌رويم تا بخش‌هاي خارجي رصدخانه را ضبط کنيم. اين بخش را در خجير يا اطراف قزوين تصويربرداري مي‌کنيم.
وي با اشاره به تفاوتهاي اين پروژه با ديگر آثار تاريخي که در آنها حضور داشته، مي‌افزايد: با توجه به اينکه بار اين مجموعه علمي است، نيازمند تحقيقات گسترده‌‌تر بود. تلاش مي‌کنيم مجموعه‌اي مناسب تهيه کنيم.
وحيد جليلوند / من جوگير نشدم
بعد از گفتگو با نجاريان سراغ وحيد جليلوند بازيگر نقش غياثالدين جمشيد کاشاني مي‌روم. هواي داخل کاخ سرد است و وقتي از او اجازه مي‌خواهم تا گفتگويي کوتاه داشته باشيم، ترجيح مي‌دهد کنار بخاري نفتي که داخل کاخ روشن است برويم.
او درباره فاصله گرفتن از کار اجرا و پذيرفتن پيشنهاد بازي در "نردبام آسمان" مي‌گويد: علاقه قبلي من به بازيگري بود و سالهاي دور در يک کار تلويزيوني بازي کردم، اما بيشتر فعاليتم در تئاتر بود. به خاطر مشغله‌هايم در راديو و تلويزيون 9-8 سال از فضاي تئاتر فاصله گرفتم ولي يک علاقه جديد نبود.
وي ادامه مي‌دهد: در طول اين سال‌ها پيشنهاد بازي در چند فيلم تلويزيوني و يک مجموعه را رد کردم. در موقعيت ما پرداختن به يک حرفه جديد ريسک است چون شايد خوب نشود. آنچه من را براي بازي در مجموعه "نردبام آسمان" ترغيب کرد، حضور محمدحسين لطيفي به عنوان کارگردان بود. اين حس بيشتر از نقش برايم اهميت داشت و بعد از پيشنهاد او، فيلمنامه را نخوانده، چشم گفتم و بعد غياثالدين جمشيد کاشاني را شناختم.
جليلوند درباره ميزان آزاد بودن در ايفاي نقش از سوي کارگردان مي‌گويد: خيلي زياد، خيلي زياد، خيلي زياد! جو گير نشده‌ام، اما کار کردن با حسين لطيفي نعمتي است که براي هر بازيگري آرزوي تجربه آن را دارم. چون مي‌توان به او اطمينان کرد و همچون کوه پشت شماست. او در ايفاي نقش بازيگر را آزاد مي‌گذارد، اما پشت دوربين مراقب همه چيز است.
جليلوند درباره اينکه سابقه تئاتري‌اش تا چه حد به او کمک کرده، توضيح مي‌دهد: خيلي زياد، خيلي زياد. من در اين مجموعه خاطرات غبار گرفته‌ام را از ساليان بازيگري پاک مي‌کنم و اميدوارم توانسته باشم نقش غياثالدين را به خوبي ايفا کنم.
محسن علياکبري و حس ملي‌گرايي
بعد از گفتگو با جليلوند از کاخ بيرون مي‌آيم و محسن علياکبري، تهيه‌کننده را مي‌بينم که در حال صحبت با عوامل است. مي‌پرسم که قصد ندارد از دل مجموعه "نردبام آسمان" يک فيلم سينمايي در بياورد؟ و مي‌گويد: اين کار تا امروز جواب نداده، به نظرم بهتر است بگذاريم کارهاي تاريخي بکر بمانند و مخاطب خودشان را داشته باشند. من مخالف اين کار هستم و به نظرم معنا ندارد.
وي درباره پذيرش تهيه‌کنندگي اين پروژه مي‌افزايد: تهيه هر پروژه ويژگي خودش را دارد. "نردبام آسمان" حس ملي‌گرايي را در من زنده کرد. غياثالدين رياضيداني مشهور قرن نهم بوده و اولين آپولو که به کره ماه رفت، اصلي‌ترين کره مدار ماه را به نام او ثبت کرد. او شخصيتي بسيار مهم است ولي در ايران کمتر شناخته شده، در حاليکه جزوات او در کشورهاي اروپايي تدريس مي‌شود. با ساخت "نردبام آسمان" قصد داريم شخصيت او را به بينندگان معرفي کنيم.
سراغ شبنم قلي‌خاني را مي‌گيرم که نقش ويس همسر غياثالدين را بازي مي‌کند. او در اتاق گريم نشسته و منتظر است براي ضبط صحنه‌اي ديگر گريم شود.
شبنم قلي‌خاني و افتادن از اسب
وي درباره پذيريش نقش ويس مي‌گويد: صبر و تحمل شخصيت ويس با وجود شرايط سخت زندگي برايم جذاب بود. او با وجود تمام سختي‌ها براي همسرش همچون مادر است. از سوي ديگر کار با لطيفي تجربه‌اي خوب است، چرا که جزو معدود کارگرداناني است که به بازيگران استرس نمي‌دهد و دنبال آرامش است.
قلي‌خاني که با بازي در مجموعه "نردبام آسمان" چهارمين حضور در يک پروژه تاريخي را تجربه کرده، مي‌گويد: بعد از فيلم / مجموعه "مريم مقدس"، مجموعه "امام حسين (ع)" را بازي کردم که نيمه‌کاره باقي ماند و بعد از آن در مجموعه "اويس قرني" بازي کردم. اما ايفاي نقش ويس در "نردبام آسمان" ويژگي ديگر دارد. بازي در يک قصه ايراني در مقايسه با قصه‌اي که ايراني نيست (اويس قرني) تفاوت دارد، چرا که اطلاعات بيشتري درباره آداب، رسوم و فرهنگ سرزمين خودمان داريم.
اين بازيگر اشاره مي‌کند: البته بازي کردن در نقش مريم مقدس هم ويژگيهاي خودش را داشت. در پروژه "نردبام آسمان" با نقش‌ها زندگي مي‌کنيم و آقاي لطيفي از ما خواسته ديالوگها به گونه‌اي باشد که بينندگان هم با شنيدن آن زندگي کنند.
وي درباره سختيهاي بازي در يک پروژه تاريخي گفت: مسلماً دشواري‌هاي کار بيشتر از يک کار بهروز است و اين نکته را تنها بازيگراني درک مي‌کنند که خودشان تجربه حضور در پروژه تاريخي را داشته باشند. گريم، لباس‌هاي سنگين و ... من در اين پروژه چند بار هم از اسب افتادم!
بعد از گفتگو با قلي‌خاني سراغ محسن بابايي طراح گريم، هديش شاملو مسئول جلوه‌هاي رايانه‌اي و ايرج رامين‌فر مدير هنري اين پروژه مي‌روم.
محسن بابايي و تجربه‌اي متفاوت
وي درباره طراحي گريم پروژه "نردبام آسمان" مي‌گويد: سعي کردم ارتباط خوبي با حامد عنقا نويسنده "نردبام آسمان" داشته باشم، چون دامنه اطلاعات‌اش وسيع بود. وقتي طراحي گريم پروژه‌اي را مي‌پذيرم با نويسنده چند جلسه مي‌گذارم تا به ديدگاه‌هايش نزديک شوم. در اين پروژه هم بعد از صحبت با وي، جمع‌بندي نقطه نظرهاي حسين لطيفي و مقوله زيباشناسي، طراحي گريم را آغاز کردم.
بابايي در ادامه مي‌افزايد: کار با حسين لطيفي خيلي لذتبخش است. وقتي پيشنهاد اين پروژه به من داده شد، اين نکته مطرح شد که پروژه‌اي تاريخي همچون نمونه‌هاي مشابه نيست. با اين نيت کار را شروع کرديم و سپس خواسته‌ها تغيير کرد.
وي درباره تست گريم جليلوند که نقش غياثالدين را بازي مي‌کند، توضيح مي‌دهد: هميشه يک بار تست مي‌زنم و قبل از آن طراحي را در رايانه انجام داده و بعد پياده مي‌کنم. يادم هست يکبار سر پروژه‌اي رفتم و کارگردان به من گفت که بايد 12 بار تست بزنم تا در نهايت يکي را انتخاب کند. منهم خداحافظي کردم چرا که من يک ايده دارم.
شاملو و ساخت دکورهاي سمرقند
هديش شاملو مسئول جلوه‌هاي رايانه‌اي درباره ساخت کار در "نردبام آسمان" مي‌گويد: به هر حال ساخت برخي دکورها و نماها همچون شهر سمرقند يا دروازه‌هاي ورودي آن امکانپذير نيست. به همين دليل از جلوه‌هاي رايانه‌اي استفاده مي‌کنيم. البته کار مشکلي است، اما بايد انجام داد. متاسفانه در اين بخش از سينمايمان با ضعف روبرو هستيم.
وي ادامه مي‌دهد: اگر چه سيستم‌هاي ما با هاليوود قابل مقايسه نيست، اما مي‌توانيم با آموزش نيروها سطح خود را بالا ببريم. چند سال پيش فيلم "13 گربه روي شيرواني" در ايران کار شد. اگر چه منتقدان نقدهاي متعدد نسبت به آن داشتند، اما به نظرم تجربه‌اي خوب بود و مي‌توانيم اميدوار باشيم.
رامين‌فر و گامي رو به جلو
ايرج رامين فر مدير هنري "نردبام آسمان" درباره طراحي اين پروژه در مقايسه با آثاري درباره تاريخ معاصر مي‌گويد: از تاريخ معاصر عکس و سندهاي زياد موجود است. البته ما سعي مي‌کنيم در طراحي صحنه بدون آنکه تاريخ به هم بريزد و کار در قالب درام تعريف شود، طراحي را انجام دهيم. "نردبام آسمان" هم درباره شخصيت غياثالدين جمشيد کاشاني در قرن نهم است که اطلاعات زيادي درباره معماري آن دوره وجود نداشت.
وي ادامه مي‌دهد: تاکنون کاري درباره دوره تيموريان انجام نشده بود و من با تکيه بر منابع موجود و تجربه‌هاي خودم طراحي اين پروژه را انجام دادم و طراحي لباس‌ها را نيز نزديک به ترکمن‌ها انتخاب کردم.
رامين‌فر درباره جايگاه طراحي اين پروژه در کارنامه هنري‌اش مي‌گويد: هنوز در حال تجربه کردن هستم و نمي‌توانم بگويم کامل شده‌ام. "نردبام آسمان" يک قدم رو به جلو است، چرا که با گروهي خوب کار مي‌کنم. لطيفي اهل تبادل‌نظر است، کار برايش اهميت زياد دارد و از زوايه‌اي درست به تاريخ نگاه مي‌کند. اگر گروه با من هماهنگ نباشد، نمي‌توانم کار کنم اما لطيفي در کار به من آرامش مي‌دهد.
زماني که لوکيشن "نردبام آسمان" در شهرک غزالي را ترک مي‌کنم، کارنامه لطيفي را مرور مي‌کنم که در هر يک از آثار سينمايي و تلويزيوني‌اش به دنبال کسب تجارب مختلف بوده است. اميد که اين مجموعه تصويرگر ناگفته‌هايي درباره غياثالدين جمشيد کاشاني باشد.
فاطمه عودباشي
منبع : تبیان
