شاید اولین بار در دوره ی صفویه کمانچه با شکل کنونی وارد موسیقی ایرانی شد و کم کم و در طول تاریخ با همت نوازندگانی چیره دست تبدیل به یک ساز کامل برای اجرای موسیقی ایرانی شد، و جایی در دل موسیقیدانان و شنوندگان موسیقی برای خود باز کرد.
امروزه بعد از حدود دو قرن و بعد از گذرانده افت و خیزهای سخت و آسان ، به لطف نوازندگان متعدد و متعهد کمانچه، این ساز همچنان به عنوان یکی از سازهای موسیقی ایرانی مطرح است و به حیاط خود ادامه می دهد.
در این نوشته قصد داریم تا با قسمت های مختلف ساز کمانچه با کمک تصویر بیشتر و بهتر آشنا بشویم.
به علت گستردگی بیش از حد مطالب و احتمال خستگی خوانندگان از این گستردگی، مباحث در چند بخش مجزا نوشته خواهد شد. شاید بتوان گفت کمانچه از سه قسمت اصلی تشکیل میشود: 1- کاسه 2- دسته 3- بالادسته که قسمت های فرعی روی این سه قسمت اصلی سوار میشوند.
نمای کاسه
نمای دسته
نمای کلی بالا دسته
قسمت اول
از قسمت پایین ساز یعنی کاسه و متعلقاتش شروع می کنیمپایه ساز:همانطور که می دانید کمانچه به وسیله ی پایه ای که در زیر کاسه اش قرار دارد روی زمین قرار میگیرد. بر خلاف تصورعموم مردم و متاسفانه عده ای از اهل موسیقی حفظ تعادل کمانچه در حین نوازندگی و عمل چرخاندن ساز که در آن پایه ساز نقش اساسی را ایفا میکند از سخت ترین قسمت های نوازندگی این ساز است. (برخلاف ویولون که نوازنده دقدقه ی کمتری برای حفظ تعادل ساز دارد).با رشد هنر ساخت ساز، پایه ها که در گذشته ثابت بوده و در واقع به ساز وصل بودند و معمولا هم بسیار بلند بودند (مثل ساز استاد بهاری) از ساز جدا شده و حتی این امکان به نوازنده داده شد که اندازه پایه را به سلیقه ی خود کوتاه یا بلند کند.. برای طول و عرض پایه نمی توان اندازه خاصی را ذکر کرد و همانطور که اشاره شد به سلیقه نوازنده و موقعیت اجرایی بستگی دارد چنانچه برخی از نوازندگان در بعضی موارد از پایه هم استفاده نمی کنند .
نمای پایه از کنار
نمای پایه از جلو
خود پایه هم از چند قسمت تشکیل شده :1- پایه اصلی که قابلیت جدا شدن را داراست و معمولا به صورت استوانه ساخته میشود .
پایه ی اصلی ساز که قابلیت جدا شدن را دارد.
2- قسمت ثابت پایه که در زیر کاسه تعبیه شده که شامل محلی برای ورود پایه استوانه ایست - به صورت تو خالی - که از طرفی دیگر وارد کاسه شدهو برای تحکیم بیشتر دسته تا اواسط شکم دسته وارد میشود که دیدن آن بر ما پوشیده است.
قسمت ثابت پایه که پایه متحرک داخل آن قرار داده می شود.
نمای داخل کاسه از پشت که میله ادامه پایه را نشان میدهد.
نمای کلی کاسه ، که در پشت پوست ادامه پایه ساز مشاهده میشود که برای استحکام ساز تا اواسط دسته ساز ادامه دارد.
همانطور که گفته شد چون میله تشکیل دهنده ی پایه ی ساز تا داخل دسته ادامه دارد ودسته هم حول این پایه میچرخد، در نتیجه وجود پایه ، چرخش ساز را برای نوازنده راحت تر می کند.
قسمت بعدی مورد بررسی ما سیم گیر کمانچه است.
سیم گیر در زیر کاسه قرار دارد و چنانکه از اسمش پیداست وظیفه ی گرفتن سیم ها و کوک ساز را برعهده دارد.
نمای کلی کاسه و محل استقرار سیم گیر سیم گیر از جمله قسمت های ساز کمانچه است که تغییرات زیادی در آن روی داده است. در کمانچه قدما سیم گیر
فقط وظیفه ی گرفتن سیم ها را داشت اما با ورود ویولون به ایران و بیشتر در چهار دهه ی اخیر ، در سیمگیر کمانچه تغییراتی داده شد که بیشتر متاثر از سیم گیر ویولون بود . این تغییرات در سیمگیر به شکل وسیله ای پیچ مانند ظهور کرد که به سیم گیر کمانچه اضافه شد و وسیله ای شد برای کوک کردن دقیق ساز. در بین نوازندگان به این قسمت از سیم گیر تاندر گفته میشود.
نمای سیم گیر از زوایای مختلف
به هرحال این تغییر در حال حاضر در کمانچه پذیرفته شده و به نوازند ه های این ساز کمک زیادی میکند. هر چند برخی از نوازندگان معاصر زیاد موافق استفاده از تاندر نیستند.
----------------------------------------------------
قسمت بعدی که می توان گفت مهمترین قسمت کمانچه هم هست کاسه کمانچه است. کلا در ایران کاسه ها را به دوشکل می سازند. یکی به صورت کروی که در موسیقی شهری و دستگاهی ایران کاربرد دارد و نوع دیگر کمانچه هایی هستند که به صورت مخروط ناقص ساخته میشوند و در قسمت های مرکزی و غربی ایران مثل لرستان و چهارمحال و بختیاری رواج دارند. این کمانچه ها چون معمولا در مراسم های رسمی مردم مثل عروسی و پایکوبی و سوگواری مورد استفاده قرار میگیرند پشت باز ساخته میشوند تا با افزایش حجم صدا بتوانند این گونه مراسم ها را به خوبی پوشش دهند. سازهای پشت باز صدایی تیز و رسا و شفاف دارند و معمولا دارای سه سیم هستند اما در سالهای اخیر تحت تاثیر کمانچه های سنتی سیم چهارم هم به آنها اضافه شده است. وزن این نوع کمانچه در مقابل کمانچه های کروی سبک تر است و معمولا از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته میشوند.
نمای جانبی از کاسه کمانچه های پشت باز (ساخته ی دست استاد مراحمی)
نمای کلی کمانچه های پشت باز
کمانچه های کروی هم به صورت یک تکه و ترکه ای ساخته میشوند. کاسه های یک تکه از چوب های مختلف ،معمولا از گردو خراطی میشوند . درکمانچه‌های ترکه‌ای، سازنده ، ترکه های خم شده را را بر روی قالب مشخص کروی شکلی قرار می دهد تا ترکه ها در کنار یکدیگر کاسه ساز را شکل بدهند و در نهایت با تکمیل شدن کاسه و حالت گرفتن ترکه ها ، قالب را از قسمت جلویی کاسه که بعدا پوست بر روی آن قرار میگیرد خارج می کند. ضخامت کاسه‌های ترکه ای کم است و به همین دلیل کاسه سبک تر است چرخش کمانچه که یکی از مهمترین اصول نوازندگی است در این نوع سازها راحت تر انجام می شود. ضمنا کمانچه های ترکه ای معمولا از نظر شکل ظاهری زیباتر و شکیل ترهستند. قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولاً 20 سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است، ترکمنها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه ایرانی دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته میشود.
نمای کاسه کمانچه های ترکه ای (ساخته ی دست استاد بیاض امیر عطایی)
انواع دیگر کاسه های ترکه ای :
کاسه ی ترکه ای (ساخته ی دست استاد ملکی)
کاسه ی ترکه ای (ساخته ی دست استاد ملکی)
کاسه ی ترکه ای (ساخته ی دست استاد کربلایی)
کاسه ی ترکه ای (ساخته ی دست استاد جاوید مقدم)
----------
قسمت بعدی مورد بررسی ما خرک است. خرک نقش بسیار مهمی در سازهای موسیقی ایرانی ایفا می کند و رابطه ی مستقیمی با صدای حاصله از ساز دارد.
نمای کلی کاسه ، محل و زاویه ی تقریبی قرار گیری خرک
خرک در کمانچه کج قرار می گیرد.
دلیل آن هم این است که چون دسته ساز مخروطی شکل است برای یکسان بودن انگشت گذاری روی هر چهار سیم ، خرک به صورت کج قرار می گیرد.
خرک در کمانچه
جنس چوب خرک ، زاویه قرار گیری سیم ها روی خرک (از لحاظ بالا و پایینی) ، فاصله سیم ها از یکدیگر بر روی خرک ، زاویه و شیب مناسب خرک بر روی پوست ، محل مناسب قرار گیری خرک بر روی پوست از لحاظ فاصله تا کاسه و بالا و پایین نبودن خرک و ... از مهم ترین عوامل برای ایجاد صدای مطلوب در کمانچه هستند و همگی بر نقش مهم خرک تاکید دارند.
...
دسته ی آموزش کمانچه : یکی از بخش های اصلی کمانچه است. دسته از پایین به کاسه و از بالا به بالا دسته ساز متصل است و مخروطی شکل ساخته می شود. دسته کمانچه فاقد پرده بندی است و به همین دلیل اجرای صحیح نت ها کمی دشوار تر است.
دسته ی کمانچه
قطر دسته کمانچه در بالا دسته (محل قرار گیری دست ها) حدودا 35 تا 38 میلی متراست و در محل اتصال به کاسه به 30 تا 33 میلی متر می رسد. طول دسته هم معمولا بین 30 تا 35 سانتی متر است.(هر چند درساخت ساز این اندازه ها همیشه ثابت نیست و اندازه های ذکر شده طبق روال مرسوم در ساخت کمانچه است)
نمای جانبی دسته ی ساز
محل اتصال دسته به کاسه که بعضی به آن پاشنه می گویند
آخرین قسمتی که مورد بررسی قرار می دهیم بالا دسته - بعضی به آن سرپنجه نیز میگویند- کمانچه است.
بالا دسته از قسمت های مختلفی تشکیل شده مثل : نقاره خانه گوشی ها صراحی یا تاج
نمای کلی بالا دسته
نقاره خانه : به محفظه ای که گوشی ها از داخل آن عبور می کنند نقاره خانه گفته می شود.
نقاره خانه
گوشی ها : مثل اغلب سازهای ایرانی ،کمانچه هم دارای گوشی است. در حال حاضر این ساز پیرو تعداد سیم هایش چهار گوشی دارد که در داخل نقاره خانه قرار می گیرند و برای کوک کردن ساز مورد استفاده قرار می گیرند.
گوشی کمانچه
صراحی یا تاج: بالاترین قسمت ساز که در واقع مانند تاجی بر سر ساز قرار دارد به همین نام یعنی تاج خوانده می شود و بعضی از نوازندگان کمانچه به تاج ،صراحی نیز می گویند. تاج نقش بسیار زیادی در زیبایی ساز ایفا می کند.
تاج (صراحی)
مطلب آخر هم مورد آرشه کمانچه است که به طور جداگانه بررسی می کنیم.
آرشه کمانچه بر خلاف اغلب سازهای آرشه ای بومی آسیایی ، توانسته استقلال خود را اقلا از لحاظ ظاهری از آرشه ویولون حفظ کند. اما موی آرشه کمانچه بعد از ورود ویولون به ایران و بیشتر با توجه به رشد صنعت تغییر کرد و هم اکنون کمتر شاهد استفاده از موی دم اسب ، که در آرشه های قدیمی مورد استفاده بوده هستیم. هر چند این تغییر در دوره حاضر شاید امری بدیهی باشد.
آرشه در کمانچه
آرشه کمانچه بر خلاف آرشه ویولون شل است. و به وسیله دست نوازنده ، با تغییر فشار بر تسمه ی چرمی مخصوص قرار گیری انگشتان ، شل یا سفت می شود و این یکی از مزیت های آرشه کمانچه است که خوشبختانه حفظ شده. استفاده درست از نقاط مختلف آرشه همچنین قابلیت ها و شیوه های مختلف آرشه کشی،یکی از ارکان اصلی کمانچه نوازی است و در کنار دیگر اصول نوازندگی این ساز ، همواره معیاری برای سنجش نوازندگان این ساز بوده است.
محل مخصوص قرار گیری دست نوازنده
وضعیت دست هنگام گرفتن آرشه
